Xà cừ – Loại vật liệu đẹp nhất với 5 đặc trưng thú vị

Sức hấp dẫn xà cừ đến từ đâu mà được xuất hiện trong cả trang sức, đồng hồ và đời sống hằng ngày? Là bởi hiệu ứng óng ánh diệu kỳ dưới ánh sáng hay chỉ đơn giản là trông chúng “mãn nhãn”? Đừng bỏ lỡ, bài viết sau sẽ cho bạn câu trả lời.

Xem: Các mẫu đồng hồ mặt xà cừ thời trang

MỤC LỤC › Xà cừ là gì? › Khám phá 5 giá trị đặc biệt giúp xà cừ được ưa chuộng 1. Không bao giờ trùng lặp 2. Màu sắc thay đổi theo góc nhìn 3. Đến từ thủ công mỹ nghệ 4. Biểu tượng của quyền lực 5. Mang lại sự bình tĩnh và thư giãn › Quy trình khai thác và khảm xà cừ › Ứng dụng của xà cừ trong đời sống hằng ngày 1. Đồng hồ và trang sức 2. Kiến trúc, vật dụng 3. Nhạc cụ

Xà cừ là gì?

Xà cừ có thuật ngữ kỹ thuật là “narce”, là phần vỏ có màu óng ánh tách từ vỏ của các loài thân mềm (nhuyễn thể) sinh ra ngọc như trai, ốc xà cừ, bào ngư… Cũng vì thế, trong tiếng Anh, người ta còn gọi là “Mother of pearl”, nghĩa là “Mẹ của ngọc”.

Xà cừ bao gồm nhiều lớp tiểu cầu hình lục giác của một dạng canxi cacbonat là aragonit do động vật thân mềm tiết ra. Chúng xếp chồng lên nhau với độ dày khoảng 0,5 μm, rộng 20 μm và liên kết với nhau bằng protein.

Nhờ chiều rộng tiết ra tương đương với sóng ánh sáng nên khi xếp chồng lên nhau tạo nên nhiều đường vân màu sắc độc đáo.

Lớp xà cừ cũng như ngọc trai được tạo ra từ cơ chế bảo vệ của động vật thân mềm khỏi ký sinh trùng và chất kích thích khác. Khác biệt là ngọc trai khan hiếm, mất nhiều thời gian tạo thành và tách ra khỏi vỏ nhuyễn thể nên chúng có giá cao hơn ở trên thị trường.

Khám phá các chất liệu đắt giá khác:

• Kim cương là gì? Ý nghĩa kim cương trong làm ăn, phong thủy
• Swarovski là gì? Ý nghĩa và công dụng trong đồng hồ Swarovski
• Đồng hồ vàng 18K nguyên khối có làm bằng vàng thật không?

Khám phá 5 giá trị đặc biệt giúp xà cừ được ưa chuộng

Trong tâm trí bất cứ ai, dù châu Âu hay châu Á, khảm/cẩn xà cừ luôn là một kỹ nghệ đậm chất thủ công vốn được lưu truyền trong đồ dùng của vương công quý tộc ngày xưa. 

1. Không bao giờ trùng lặp

Xà cừ là một loại khoáng chất có nguồn gốc từ thiên nhiên, chủ yếu tạo thành bởi tinh thể aragonit và polymer sinh học (Chitin, lust rin, silk-like proteins…). Các thành phần sắp xếp và phân tán không quá đồng đều, có nhiều sự ngẫu nhiên.

Chính điều này đã dẫn đến việc màu sắc và vân xà cừ không nơi nào giống nơi nào cho dù là khai thác trên cùng một con ốc/trai. Đồng hồ hay trang sức, vật dụng làm từ chất liệu óng ánh này cũng là độc nhất vô nhị, trừ chủ nhân thì người khác chẳng tài nào có được.

Cận cảnh mặt số làm bằng nhiều mảnh xà cừ khác nhau của đồng hồ Ludovic Ballouard Upside Down

2. Màu sắc thay đổi theo góc nhìn

Xà cừ luôn luôn có rất nhiều màu sắc: trắng, xanh, đen, hồng,… Mỗi màu sắc sẽ được nhìn thấy rõ nét ở góc nhìn khác nhau do độ dày của thành phần cấu tạo aragonit và các bước sóng ánh sáng.

Sự khác nhau của màu sắc ở các góc độ cũng là một nguyên nhân khiến chất liệu này có bề ngoài óng ánh dưới mắt người. Dĩ nhiên, màu sắc nhìn thấy ở nhiều góc độ nhất sẽ là màu chính của xà cừ, thường đến từ loài nhuyễn thể hoặc do con người tạo ra.

Những màu sắc chủ đạo “tự nhiên” xà cừ phổ biến theo thứ tự đó là: Trắng, đen, nâu, xám, đỏ, hồng, đồng, bạc, vàng, xanh lá cây, hoặc dải hỗn hợp. Các màu phụ thường là: Xanh lá, hồng, vàng, xanh dương, bạc.

3. Đến từ thủ công mỹ nghệ

Để tách được lớp xà cừ dùng để trang trí cho vật dụng như đồng hồ, tranh gỗ, rương bảo vật, chuôi kiếm,… phải mất rất nhiều thời gian để chọn lọc, cắt gọt thủ công, mài dũa từ các mảnh vỏ trai ốc.

Người ta phải thẩm định cẩn thận từng mảnh vỏ, phân loại theo nhiều yếu tố như màu sắc, hình dạng, giống loài, yêu cầu kích thước mới có được mảnh xà cừ chất lượng cao

Do hình dạng không phẳng của vỏ các loài thân mềm, lớp xà cừ không thể được tách trực tiếp bằng máy móc mà phải trải qua giai đoạn cắt bỏ và mài đi lớp vỏ thừa bằng tay (Với sự hỗ trợ của máy mài, máy cưa).

Những mảnh vỏ đã mài tương đối phẳng sẽ được cắt bằng máy CNC để tách lớp xà cừ, hầu hết các bước đều mất rất nhiều thời gian và hao tốn nhân lực. Đến cuối cùng, khi khảm vào mặt số đồng hồ, tranh treo thường thì người thợ cũng phải thật cẩn thận và khéo léo, đơn giản bởi vì phần xà cừ đã tách ra rất mỏng manh.

4. Biểu tượng của quyền lực

Người xưa quan niệm rằng xà cừ có khả năng thu hút may mắn, mang đến sự thịnh vượng cho gia chủ. Vì vậy mà chất liệu này thường xuất hiện ở đồ vật phong thủy, đồ gỗ, đồ cổ, trang sức cổ, vật ngự dụng.

Đồ nội thất, trang sức và các tác phẩm nghệ thuật khảm xà cừ xuất hiện từ thời Ai Cập cổ đại.

Tuy nhiên, chế tác xà cừ không dễ và cũng mất rất nhiều thời gian công sức. Bởi thế, từ xưa đến nay, thường chỉ có những bậc vương giả hoặc giới quý tộc mới có khả năng sử dụng. Điều đó có thể thấy qua một số ví dụ:

• Ở Việt Nam, dưới thời Lý, Trần, Lê, Mạc sản phẩm mỹ nghệ xà cừ chỉ dành riêng cho vua quan sử dụng, làm tặng phẩm ngoại giao hay xuất khẩu.
• Ở Trung Quốc, khi các Hoàng đế nhà Minh và nhà Thương cai trị, xà cừ được sử dụng cho tất cả mọi thứ từ đồ nội thất bằng gỗ, trang sức và quần áo cho giới thượng lưu. 
• Ở Thổ Nhĩ Kỳ, xà cừ cùng với đồi mồi, đá quý được dùng để trang trí ngai vàng cho vua Ahmed III của Đế quốc Ottoman, trang trí khắp các cung điện, khảm vào cửa ra vào và khung cửa sổ.
• Thời kỳ Phục Hưng, chất liệu này trở nên phổ biến ở Châu Âu, chúng kết hợp với kim loại quý và đá quý tạo thành trang sức phức tạp và công phu.
• Vào thế kỷ 18 và 19, chúng là vật liệu phổ biến khảm nội thất, nhạc cụ, hộp đựng thuốc và các vật dụng trang trí.
• Thế kỷ XIX, xà cừ còn là vật liệu phổ biến làm cúc áo trong thời trang cũng như trang sức, đồng hồ.

5. Mang lại sự bình tĩnh và thư giãn

Trong nền văn hóa Đông Tây, xà cừ là hiện thân của báu vật từ sâu dưới lòng đại dương, chúng có nguồn năng lượng chữa lành dịu dàng của biển cả, giúp bạn giải tỏa mọi căng thẳng và lo lắng trong mối quan hệ. Giúp bạn dễ dàng nắm bắt được nhu cầu của đối tác kinh doanh, với người thân và bạn bè. Từ đó, việc ra quyết định của bạn sẽ rõ ràng và quyết đoán hơn, ít đi sự bối rối, do dự hay thiếu bình tĩnh.

Người Mỹ bản địa cũng sử dụng chất liệu này làm trang sức vì chúng tượng trưng cho sự nữ tính, trực giác và cân bằng cảm xúc.

Trong văn hóa Hồi giáo, xà cừ được đánh giá cao về độ tinh khiết nên sử dụng làm chuỗi hạt cầu nguyện hoặc bìa kinh Qur’an.

Quy trình khai thác và khảm xà cừ

Thông thường chất liệu xà cừ được lấy từ trai, ốc nên khảm xà cừ còn gọi là khảm trai hay khảm ốc.

Nếu thực hiện thủ công, các công đoạn khảm khá tỉ mỉ:

• Đầu tiên là chẻ vỏ ( mài, cưa, đục mảnh), rọc theo thớ sau đó ngâm nước.
• Tiếp đến hơ trên đèn nóng để uốn phẳng (vì vỏ ốc vốn cong).
• Sau đó, dùng sơn để khảm lên vật dụng rồi mài nhẵn, đánh bóng.

Hiện nay, công đoạn khảm xà cừ có thể làm bằng máy khắc CNC Laser. Cách thức thực hiện khá phức tạp:

• Phác thảo 2D hình ảnh khảm xà cừ lên vật liệu.
• Máy hiển thị đường chạy dao phay và tốc độ cắt là 9 in/phút.
• Mô phỏng lại vật liệu cắt, phần khảm xà cừ hiển thị khi gắn trên đế MDF.
• Sau khi đã thực tế gia công, lớp khảm sẽ được ngâm trong nước để loại bỏ lớp khảm khỏi đế MDF.

Đối với đồng hồ, vật liệu này cần cắt mỏng để tương thích với mặt số. Các nhà sản xuất cần tìm nguồn nguyên liệu thô chất lượng nên cần một công ty chuyên nghiệp có thể thực hiện.

Chúng cắt ra khỏi vỏ, mài đến độ dày khoảng 0.2 đến 0.5 mm và cắt thành các phôi tròn. Cắt lỗ ở những chỗ thứ, ngày hay skeleton được thực hiện bởi CNC laser để giảm thiểu nguy cơ hư hỏng.

Ứng dụng của xà cừ trong đời sống hằng ngày

1. Đồng hồ và trang sức

Đồng hồ được khảm/cẩn xà cừ vào vị trí nào đó, thường là mặt số – nơi có diện tích đủ rộng để thấy vẻ đẹp của chúng. Bởi thế, đồng hồ xà cừ hay được hiểu là đồng hồ mặt xà cừ.

Hầu như các thương hiệu đồng hồ danh tiếng trên thế giới đều có rất nhiều dòng sản phẩm và mẫu mã đồng hồ mặt xà cừ. Đặc biệt là các thiết kế thanh lịch hoặc đi theo hướng đồng hồ trang sức.

Ảnh đồng hồ DW00100578, Saga 53768-GPZSVGP-2, Saga 53442-GPMWGP-2A

Những tên tuổi Thụy Sĩ như Patek Philippe, Audemars Piguet, Rolex, Chopard, Doxa, Longines, Tissot… đến Nhật Bản như Citizen, Seiko đều không thể bỏ qua. Bởi:

Giá trị thẩm mỹ: Bóng bẩy, nhiều màu sắc và trông như đang tỏa sáng lấp lánh, vẻ đẹp của chất liệu óng ánh này là điều không thể chối cãi, đó là lý do chúng đã được con người sử dụng từ hơn 4000 năm trước.

Giá trị lịch sử: Đồ vật khảm xà cừ rất công phu, bởi thế, trong lịch sử thế giới, chúng giá cao và thường dùng để tôn vinh hoàng gia cổ đại, từ vùng Lưỡng Hà cho đến Ai Cập, Trung Quốc, Châu Âu, Việt Nam.

Giá trị sưu tập: Đặc điểm không bao giờ trùng lặp của vật liệu này là thứ khiến chiếc đồng hồ của bạn là duy nhất trên đời, trừ bạn ra không ai có. Cuối cùng, giá trị sưu tập sẽ càng cao hơn nếu được khai thác từ các loài trai ốc quý hiếm.

Về trang sức, chúng còn được dùng làm mặt dây chuyền, hoa tai, nhẫn…

2. Kiến trúc, vật dụng

Ngày nay, xà cừ xuất hiện phổ biến trong đá terrazzo sử dụng cho sàn, tường và trần nhà, ứng dụng rộng rãi trong các kiến trúc như mặt trước quầy bar, ốp tường nhà bếp, phòng tắm, bể bơi, bàn làm việc, tủ, ghế, gương…

Quay về lịch sử, người Ai Cập dùng chất liệu này để trang trí lăng mộ, Kim tự tháp…

Trái với việc sử dụng cho đồng hồ, xà cừ sử dụng trong kiến trúc dày hơn nên chống trầy xước tốt, dễ dàng làm sạch và bảo trì, là lựa chọn tuyệt vời cho sàn, mặt bàn. Độ phản chiếu ánh sáng tốt nên sẽ hỗ trợ làm sáng căn phòng tối.

3. Nhạc cụ

Khảm xà cừ thường xuất hiện ở các phím đàn như saxophone, piano, organ; đầu đàn hoặc thân đàn. Thậm chí là họa tiết trang trí trên nhạc cụ như đàn accordion, guitar, concertina…

Như vậy, xà cừ là vật liệu được ưa chuộng trong chế tác vì:

• Trước tiên là vẻ đẹp kỳ ảo, hấp dẫn. Rõ ràng, sự chuyển sắc dưới ánh sáng, sự hòa quyện của những dải màu rực rỡ luôn cuốn lấy đôi mắt con người, bao gồm bạn và người vô tình nhìn vào.
• Thứ hai hẳn phải nhắc về “duy nhất chỉ một”. Đây là điều vô cùng quan trọng cho những ai mong muốn khác biệt, không hề phổ thông.
• Thứ ba đó chính là nghệ thuật cổ xưa – để tạo ra chúng đòi hỏi nhiều quá trình chế tác thủ công, sàng lọc chất lượng bằng đôi mắt của thợ lành nghề.

Vật liệu chế tác trên đồng hồ

• Kim thép xanh (Blue Hands) là gì? Quy trình tạo & Lợi ích
• Chất liệu Titanium là gì? Ưu nhược điểm, ứng dụng ra sao?
• Dạ quang Super-LumiNova là gì? Tất tần tật 9 điều cần biết

Ngọc Yến